Koronavirüs salgınının dünyaya yayılmasının ardından yanlış bilgi, uydurma ve sahte haberlerde büyük bir artış görüldü. İnternet, sosyal medya ve geleneksel medyada karşılaştığımız ağırlıklı olarak Türkiye gündemindeki yaygın iddiaları, doğruluk kontrolü yaptığımız tarihe göre bu yazıda güncelleyerek paylaşıyoruz.
28 Nisan 2020
Yemen’de Koronavirüs şeklinde dolu yağdığı iddia edildi. Fotoğraflar daha önce Bangladeş medyasında yayınlanmış. Dolu tanelerinin bu şekilde yağması ise yeni değil. Yıllardır dünyanın bir çok bölgesinde benzer şekillerde dolu yağdığı biliniyor.
26 Nisan 2020
IMF’nin Afrika ülkelerine Koronavirüs desteği karşılığında, aşı projesine katılma ve çocuklara çip taktırma şartı koştuğu iddiası doğru değil. IMF’nin böyle bir açıklaması yok. Kurum, yardımların sağlık ve sosyal koruma kapsamında harcanmasını istiyor.
Yanlış ve sahte bilgiyi tespit etmek ya da etkisinden korunmak için uygulayabileceğiniz basit yöntemler… 1. Şüpheci olun 2. Sadece başlıkları değil içerikleri de okuyun. 3. Öfke ve üzüntünüzü arttıran içerikleri hemen paylaşmayın. Alet çantasına göz atabilirsiniz.
Hindistan Polisinin sokağa çıkma yasağına uymayanları sahte Koronavirüslü hastanın bulunduğu ambulansa bindirdiği doğru.
21 Nisan 2020
Avrupa’da yaşanan toplu kuş ölümleri de 5G ile ilişkilendiriliyor. Türkiye’de de dolaşıma giren üç iddiayı araştırdık. İngiltere, İtalya ve İspanya’daki kuş ölümlerinin 5G ile ilgisi bulunmuyor.
20 Nisan 2020
Wuhan’daki viroloji enstitüsünün yeni bir açıklaması yok. Bu fotoğrafı da 2018 yılında yayınladı. Dünyada bakteri ve virüsler üzerinde çalışma yapılan 40’dan fazla BSL4 laboratuvar bulunuyor. Benzer bir konuyla ilgili bir inceleme yapmıştık.
19 Nisan 2020
İtalya’da Koronavirüs’e karşı sadece Kuran okutulduğu iddiası doğru değil. Carpi Psikoposluğu ve belediyenin düzenlediği etkinlikte Hıristiyan, Müslüman, Yahudi ve Uzak Doğu dinlerinin temsilcileri, kendi kutsal metinlerini okuyup dua etti.
18 Nisan 2020
İddia: ABD’nin Türkiye’ye deprem tetiklemek için HAARP gemisi gönderdiği ve geminin Çanakkale açıklarına demirlediği iddia edildi. Kayıtlara göre Çanakkale Boğazından geçen gemi, Bahama bandıralı bir petrol platformu. Ayrıca HAARP ile suni deprem oluşturulduğu iddiası asılsız. Ayrıntılı incelememizi okuyabilirsiniz.
17 Nisan 2020
İddia: Irak’ta Koronavirüs’ü yenen bir kişinin hastaneden dönüşünde sevinç gösterisi sırasında ateşlenen bir silahtan çıkan mermiyle hayatını kaybettiği iddia edildi. Ancak olay Ürdün’de yaşanırken ölen kişi Koronavirüs hastası değil cezaevinden yeni çıkan birisi.
15 Nisan 2020
İddia: Türkiye’de Koronavirüs’ten ölüm oranlarının 0,021’e (Binde 21) sabitlendiği iddiası ortaya atıldı. Bir çok gazete ve internet sitesinde konuyla ilgili haberler yayınlandı. Oranın 10 günden fazla 0,021 çıktığı doğru ancak vaka ve ölüm sayısındaki günlük değişimler, ölüm oranlarında büyük değişikliklere neden olmuyor. Ayrıntılı incelememizi okuyabilirsiniz.
İddia: Ürdün’de Koronavirüs hastası bir kişinin aracında hayatını kaybettiği, bu nedenle aracıyla birlikte gömüldüğü iddia edildi. Bir kişinin aracıyla birlikte gömüldüğü doğru ancak olayın Koronavirüs ile ilgisi bulunmuyor. Ayrıntılı incelememizi okuyabilirsiniz.
İddia: Marmara Bölgesinde hissedilen deprem sonrasında bir uğultu duyulduğu ve bunun nedeninin Karadeniz’e meteor düşmesi olduğu iddia edildi ancak bu doğru değil. Deprem Uzmanı Prof. Dr. Naci Görür, uğultunun nedenini açıkladı.
14 Nisan 2020
İddia: Cinsel istismar suçu faillerinin af kapsamına alınması için teklif hazırlandığı ve TBMM’de kabul edildiği doğru değil. İnfaz kanununda böyle bir madde bulunmuyor. Yasada cinayet, terör ve cinsel saldırı suçları kapsam dışı tutuldu.
13 Nisan 2020
İddia: Atlas ve Pasifik okyanusunun sularının birbirine karışmadığı iddiasıyla bir video paylaşıldı. Videodaki görüntü doğru ancak Alaska Körfezinde kaydedilmiş. Buzul sularıyla okyanus suları, yoğunluk farkı nedeniyle sadece bir süre birbirine karışmıyor.
12 Nisan 2020
Koronavirüs Salgını Türkiye’de başladıktan sonra sosyal medyada hesapları en çok taklit eden kesim bilim kurulu üyeleri oldu. Aldatıcı paylaşımlar yapılan sahte hesaplarla etkileşime geçmemek ve hesabın açılış tarihi, mavi tik olup olmadığı, takipçi sayısı gibi doğruluğunu anlayabileceğiniz unsurlara dikkat etmek gerekiyor.
İddia: Türkiye’de bir köyde Koronavirüs testi pozitif çıkan bir kişinin helalleşmek için köy halkıyla sarılıp öpüştüğü ve tüm köye virüs bulaştırdığı iddia edildi. Böyle bir olayın yaşandığına dair güvenilir kaynaklarda bilgi bulunmuyor. Ayrıntılı incelememizi okuyabilirsiniz.
11 Nisan 2020
İddia: Suudi Arabistan Müftüsünün “aç kalan erken karısını yiyebilir” fetvası verdiği doğru değil. Uydurma haber 2015 yılında parodi içerikler üreten Faslı bir blogger tarafından yapılmış.
İddia: TBMM’de çıkacak yasa ile Whatsapp’ın takibe alınacağı iddiası doğru değil.
İddia: Türkiye’de Koronavirüs salgını nedeniyle 11 ve 12 Nisan 2020’de 30 büyükşehir ve Zonguldak’ta sokağa çıkma yasağı ilan edildi. Karar sonrası marketlere koşan insanların ekmek için kavga ettiği iddiasıyla bir video paylaşıldı. Videonun trafik kazası nedeniyle çıkan kavga sonrası kaydedildiği ortaya çıktı.
10 Nisan 2020
İddia: Türkiye’nin İsrail’e üç uçak tıbbi yardım gönderdiği iddia edildi. Kaynak gösterilen Bloomberg’in haberinde Türkiye’nin yardım değil satış izni verdiği ve Filistin’e yardımlara izin verilmesi şartı koştuğu belirtiliyor.
İddia: Sosyal medyada yayınlanan bir videoda, İran’da doktorların Humeyni’nin pijamalarını öperek şifa aradığı iddia edildi ancak iddia doğru değil. Görüntü İran’da kaydedilmiş fakat öptükleri pijama değil 12 İmam’dan biri olan İmam Rıza’nın türbesinin sancağı.
9 Nisan 2020
İddia: Güneş Gazetesinin 2013 yılında Çin’in ölümcül virüs ürettiği şeklinde haber yayınladığı iddia edildi. Haberin yayınlandığı doğru ancak laboratuvarda virüs üretimi aşı çalışmaları için dünyanın bir çok ülkesinde yapılıyor. Ayrıntılı incelememizi okuyabilirsiniz.
8 Nisan 2020
İddia: ABD’de gripten üç ayda 8 bin kişi öldüğünü ve Koronavirüs’ün abartıldığını iddia eden Canan Karatay’ın bu konuşmaları, sosyal medyada halen paylaşılıyor ancak ABD’de COVID19 kaynaklı ölümler 2,5 ayda 12 bini geçti. Karatay’ın iddialarını inceledik.
İddia: Atatürk’ün darlık döneminde Çankaya’da ziyafet verdiği iddiasıyla paylaşılan fotoğrafın, 1927’de Sovyetler Birliği Büyükelçisi’nin elçilikte verdiği davet sırasında kaydedildiği bilgisi bulunuyor.
27 Mart’ta gönderilmeye başlanan “Coronavirus important communication” başlıklı bir E-posta ile yapılan “oltalama” saldırılarında en çok hedef alınan ülkelerin başında Türkiye’nin geldiği açıklandı.
7 Nisan 2020
Salgın döneminde yanlış bilginin en fazla yayıldığı uygulamalardan olan Whatsapp, bir mesajı sadece bir kullanıcıya iletme sınırı getirdiğini açıkladı.
İddia: Konya’da bir kişinin yarbay olduğunu iddia ederek uygulama yapan polislere hakaret ettiği iddia edildi. Bursa Valiliği, olayın Bursa’da yaşandığını ve soruşturma başlatıldığını açıkladı.
İddia: Salgın başladığından bu yana “en absürtler” arasına girecek bir iddia: “Koronavirüs 5G yüzünden yayıldı”. Akciğer enfeksiyonuna neden olan ve insandan insana bulaşan bir virüsün tabi ki radyo frekansıyla ilgisi yok. Biz yine de inceledik.
6 Nisan 2020
İddia: Koronavirüs salgınının, küresel ısınma karşıtları tarafından dünyayı soğutmak için yapılan planlı bir deney olduğu iddia edildi. Whatsap’ta yayılan iddiayı inceledik.
İddia: Kanada’da yapılan bir video kaydında, ayın çevresinde UFO’lar görüldüğü iddia edildi. Gölgeler ve cisimlerin büyüklüğü gibi tutarsızlıklar görüntünün CGI ile hazırlandığını gösteriyor. Bir uzman nasıl yapıldığını gösteren bir video paylaştı. Ayrıntılı incelememizi okuyabilirsiniz.
5 Nisan 2020
İddia: Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın, 7 maaşını salgın için düzenlenen yardım kampanyasına bağışlamasının ardından, şahsi varlığını altına çevirdiği ve İsviçre’de bir bankaya yatırdığı iddiasıyla bir gazete sayfası paylaşıldı. İsviçre Gazetesinin haberi 2018 tarihli ve Erdoğan’ın değil, Merkez Bankasının altın rezervini taşıdığı ifade ediliyor.
İddia: Hollanda’da duraklardaki panolarda Kuran ayetleri yayınlandığı iddia edildi. İddia doğru. Amersfoort kentindeki Rahman Cami Gençlik Komitesi, sağlık çalışanlarına teşekkür için Maide Suresinin 32. ayetini yayınladı: “Bir insanı kurtaran tüm insanlığı kurtarmış gibidir”.
4 Nisan 2020
İddia: Türk Tabipleri Birliği (TBB) Yöneticisi Filiz Ünal, Konya’da umreden dönen bir kişinin 257 kişiye Koronavirüs bulaştırdığını iddia etti. İddia doğru değil. İddia tarihinde vakaların 100’ü Konya’da yaşıyordu. Tabipler Birliği de, Filiz Ünal’ın açıklamasının, birliğin görüşü olmadığını belirtti. Ayrıntılı doğruluk kontrolü incelememizi okuyabilirsiniz.
Koronavirüs’ü önlediği ya da tedavi ettiği sanılan yanlış uygulamalarla ilgili AFP Fact Check’in hazırladığı rehberi Türkçeye çevirerek yayınladık. Türkiye’de de sıklıkla paylaşılan yanlışlardan bazıları şöyle:
3 Nisan 2020
İddia: Özel araçlarda 3 kişiden fazla yolcuya müsaade edilmeyeceği iddiası doğru değil. Mesafe tedbirleri toplu taşıma araçlarına uygulanıyor. Yayınlanmış kararname ve genelgelerde böyle bir uygulama bulunmuyor.
İddia: Doğalgaz ve elektrik faturalarının 3 ay boyunca okunmayacağı ve kış aylarının faturalarının baz alınacağı iddia edildi ancak iddia doğru değil. EPDK önceki yılların aynı aylarının ortalamasının dikkate alınacağını açıkladı. Yani 2020 yılı Nisan ayı faturası için 2019 yılı Nisan ayında ödenen fatura değerlendirilecek.
2 Nisan 2020
İddia: Milli Eğitim Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı personelinden salgın nedeniyle maaş kesintisi yapılacağı iddiası doğru değil. İddia edilen belgelerin ikisi de sahte. Farklı bakanlık olmasına rağmen iki belgenin de aynı sayı numarası olduğu görülüyor. Habertürk de böyle bir haber yayınlamadıklarını açıkladı. Görsel üzerinde montaj yapılmış.
1 Nisan 2020
İddia: Bir çok gelişmiş Batı ülkesi ve İsrail’in yer aldığı bir listedeki ülkelerde Koronavirüs tedavisinin 20 bin dolardan başladığı, Türkiye’de ise ücretsiz olduğu iddia edildi.
Ancak iddia doğrul değil. ABD hariç diğer ülkelerin tamamında vergilerden ya da sigorta sisteminden karşılanan genel sağlık sigortası uygulaması bulunuyor. Ayrıntılı incelememizi okuyabilirsiniz.
İddia: Nijerya’da bir bölgeye meteor düştüğü ve çok sayıda kişinin öldüğü iddia edildi.
Doğruluk Kontrolü: Ancak iddia doğru değil. Nijeryalı yetkililer derin çukurun açılmasına büyük miktarda patlayıcı taşıyan bir kamyonun neden olduğunu açıkladı. Ayrıca olayda ölen ya da yaralanan olmadı.
31 Mart 2020
İddia: Whatsapp’ta yayılan bir görsel ile birlikte Alman Roche Firmasının Koronavirüs’ü üç günde tedavi eden ilacı bulduğu iddia edildi. Ancak iddia doğru değil. Görseldeki ürünler ilaç değil Güney Kore firmasının ürettiği test kitleri.
İddia: Konya’da umreden dönen bir iş adamının 340 kişiye Koronavirüs bulaştırdığı ve 5 kişinin ölümüne neden olduğu iddia edildi. Doğruluğu Ne? ekibinin ulaştığı Konya Sağlık Müdürlüğü ve iddiada bahsedilen hastane iddiayı yalanladı. Konya Başkent Hastanesinin açıklamasının ardından iddiayı dolaşıma sokan hesap, tüm paylaşımlarını sildi.
İddia: Çin’de salgının başladığı ilk günlerden bu yana sık sık dolaşıma giren bir iddia yine gündeme geldi. Koronavirüs salgını sonrası ülkede 20 bin Çinlinin Müslüman olduğu iddiasıyla bir görüntü paylaşıldı.
Ancak iddia doğru değil. Görüntüler salgın öncesi Filipinlerdeki bir ihtida (İslam’a giriş) töreni sırasında kaydedildi. Malumatfuruş’un bu konudaki incelemesini okuyabilirsiniz.
30 Mart 2020
Salgın döneminde hastalıktan daha hızlı yayılan yanlış bilgilere karşı koruma kalkanı niteliğinde bir rehber çalışması yaptık. Doğruluğu Ne? ekibinden Hasan Hüseyin Bozlak ve Alaaddin Aladağ’ın hazırladığı video rehberimiz Youtube kanalımızda yayınlandı.
29 Mart 2020
İddia: Gaziantep’te kaydedildiği öğrenilen bir videoda, Koronavirüs’ten ölenler için toplu mezarlar hazırlandığı ve vaka sayılarının gizlendiği iddia edildi. İddia doğru değil. Mezar hazırlanması rutin bir uygulama. Ayrıntılı incelememizi okuyabilirsiniz.
28 Mart 2020
İddia: İngiltere Kraliçesi Elizabeth’in COVID-19 testinin pozitif çıktığı iddia edildi. Bazı sosyal medya kullanıcıları da kraliçenin maske kullandığını gösteren fotoğraflar paylaştı. İddia doğru değil.
İddia: İtalya’da Koronavirüs nedeniyle ölenlerin cesetlerinin kamyonlarla toplu mezarlara döküldüğü iddiasıyla bir görüntü paylaşıldı ancak video 2007 yılı yapımı “Pandemic” adlı bir dizinin sahnesinden alınmış. Ayrıntılı incelememizi okuyabilirsiniz.
İddia: Almanya Başbakanı Angela Merkel ve Kanada Başbakanı Justin Trudeau’ya atfedilen sözler sosyal medyada binlerce kez paylaşıldı ancak Merkel’in sözleri uydurulmuş. Trudeau’nun sözleri ise doğru. İki ülke ile birlikte Türkiye’nin aldığı ekonomik önlemleri de incelediğimiz yazımızı okuyabilirsiniz.
27 Mart 2020
İddia: Halk Bankasının Koronavirüs önlemleri kapsamında küçük esnafa vereceği açıklanan 25 bin TL kredinin başvuru şartları olduğu iddiasıyla bir görsel paylaşıldı. Halk Bankası listede iddia edilen şartların aranmadığını açıkladı.
İddia: ABD Başkanı Donald Trump’ın Koronavirüs salgını sonrası Kuran okutup eşi ile birlikte dinlediği iddia edildi. Ancak iddia doğru değil. Trump’ın Kuran dinlerken görüldüğü video, 2017 yılında bir çok dinin temsilcisinin katıldığı bir ayin sırasında kaydedilmiş. Ayrıntılı incelememizi okuyabilirsiniz.
26 Mart 2020
İddia: Sosyal medyada bir kullanıcı Galatasaray’ın efsanevi futbolcularından Cevad Prekazi adına açtığı kopya hesaptan nefret söylemi içeren mesaj paylaştı. Prekazi uyarılar üzerine kendi hesabından sahte hesabın kullanıcısına tepki gösterdi. Prekazi daha sonra video kaydederek bir mesaj da paylaştı.
İddia: Whatsapp’ta yeniden dolaşıma sokulan ve “Kozmik ışınlar dünyanın yanına gelecek. Gece telefonlarınızı kapatın” içerikli yazı montaj yoluyla hazırlanmış. Habertürk’ün böyle bir haberi ve NASA’nın da açıklaması bulunmuyor. Tarih de belirtilmeyen sahte görsel daha önce de gündeme gelmiş ve uzmanlar vatandaşların bu tür mesajlara itibar etmemesi gerektiğini belirtmişti.
25 Mart 2020
İddia: Üniversitelerde eğitim-öğretim yılının kapandığı ve yarı yılın yok sayılacağı iddia edildi. ancak YÖK’ün bir açıklaması bulunmuyor. Görsel montaj yoluyla hazırlanmış. YÖK, uzaktan eğitimle ilgili çalışmaların tamamlandığını açıkladı.
İddia: Wikipedia bağlantılı Wikimedia adlı internet sitesinde yayınlanan bir haritada vakaların hangi şehirlerde görüldüğünün işaretlendiği iddia edildi. Ancak harita doğru değil. Veriler güvenilir kaynaklara dayanmıyor. Doğruluk kontrolü incelememizi okuyabilirsiniz.
İddia: Koronavirüs salgını sonrası, namaz kılan Müslümanlara İtalyanların eşlik ettiği iddiasıyla bir video paylaşıldı ancak video 2017 yılından. Doğruluk kontrolü incelememizi buradan okuyabilirsiniz.
24 Mart 2020
İddia: Türkiye’nin bir çok ülkenin aksine sokağa çıkma yasağı kararı almadığı iddia ediliyor. Sosyal medyada bir kullanıcı bazı ülkeleri örnek göstererek eleştiride bulundu. İddia kısmen doğru. İtalya ve Irak dışındaki ülkelerin çoğu kısmi, önemli bir bölümü de kontrollü sokağa çıkma yasağı uyguluyor. Koronavirüs nedeniyle hangi ülkeler hangi tedbirleri aldı, sokağa çıkma yasağı olan ülkeler hangileri? Derlediğimiz incelemede okuyabilirsiniz.
23 Mart 2020
İddia: Whatsapp gibi kapalı mesajlaşma uygulamalarında paylaşılan bir görselde, Nurofen, Brufen, Arveles gibi İbuprofen etken maddesi içeren ilaçların Koronavirüs’e yakalanma riskini arttırdığı iddia edildi.
Doğruluk Kontrolü: İddia doğru değil. Bu ilaçların Covid19’u tetiklediğine dair bilimsel bir kanıt bulunmuyor. Dünya Sağlık Örgütü salgının yaygınlaşmaya başladığı dönemde bu ilaçların mümkün olduğunda kullanılmaması yönünde bir tavsiyede bulunmuştu ancak daha sonra tavsiyesini geri çekti. Bu konuda Teyit.org’un incelemesini okuyabilirsiniz.
İddia: Çin’den Koronavirüs tanısında kullanılmak üzere 2 milyon test kiti alınmasının ardından sosyal medyada Çin’in bu kitleri “parasını Atatürk ödedi” diyerek ücretsiz gönderdiği iddia edildi. Bazı internet haber siteleri ve Cumhuriyet ve Yeniçağ Gazeteleri de iddiayı haber olarak yayınladı. İddia doğru değil. Türkiye 2 milyon kiti ücretini vererek aldı. 50 bin kiti hibe eden ise Çin Hükümeti değil Türkiye’deki ithahatçı firma. Ayrıntıları incelememizde okuyabilirsiniz.
İddia: Facebook ve Twitter’da bir çok kullanıcı Koronavirüs’ün 2003 yılında Fransız bir enstitü tarafından üretildiğini ve patentinin de alındığını iddia eden bir kişinin kaydettiği videoyu paylaştı.
Yaklaşık 15 dakikalık videoda, Fransızca konuşan ve kimliği belli olmayan bir kişi, aşı ve bulaşıcı hastalıklar alanında çalışmaları Pasteur Koronavirüs’ü laboratuvar ortamında ürettiğini, aşısını bulduğunu ve patentini 2003 yılında aldığını iddia etti. Kişi patent numarası da vererek elindeki belgelerde yazanları okudu. Video kısa sürede binlerce kez paylaşıldı.
Doğruluk Kontrolü: Ancak videodaki iddiaların tümü yanlış. Patent, şu an yayılanı ve COVID-19 olarak adlandırılan ve 2003 yılında Çin’de görülen SARS virüsü için bulunan aşı için alınmış. SARS da Koronavirüs ailesinden bir virüs. İddiayla ilgili ayrıntılı incelemeye buradan ulaşabilirsiniz.
22 Mart 2020
İddia: Koronavirüsten ölenler için kamyonlarla tabut taşındığı iddia edildi. İddia doğru değil. Tabutlar salgın öncesi sipariş edilen ve yurt dışına gidecek cenazeler için kullanılan tek kullanımlık tabutlar. Ayrıntılı incelememizi okuyabilirsiniz.
İddia: Sanatçı Zülfü Livaneli, Sanofi Firmasının ürettiği Plaquenil adlı ilacın yapılan testleri başarıyla geçtiğini ve Koronavirüs tedavisinde yüzde 100 başarılı sonuçlar elde edildiğini iddia etti. İddia doğru değil. İlacın tüm testleri bitmedi. Ayrıntılı incelememizi buradan okuyabilirsiniz.
İddia: Twitter’da bir çok kullanıcı, İtalya Başbakanı Giuseppe Conte’nin “Salgının kontrolünü kaybettik, fiziksel ve zihinsel olarak öldük, artık ne yapacağımızı bilmiyoruz, Dünyadaki tüm çözümler sona erdi. ve tek çözüm gökyüzüne kalmış” dediği iddia edildi. İddia doğru değil. Doğruluk kontrolü incelememize buradan bakabilirsiniz.
21 Mart 2020
İddia: 15. yüzyılda yaşayan Amasyalı Hekim Sabuncuzade’nin günümüzdeki ile aynı karantina önlemlerini yazdığı iddia edildi. İddia Amasya Valiliğinin İnstagram hesabından da paylaşıldı. Önlemlerin Cerrahiyyet’ül Haniyye kitabında geçtiği ifade edildi.
Doğruluk Kontrolü: Sabuncuzade adlı Amasyalı bir hekim var ancak kendisinin “karantina önlemleri” başlıklı bir yazısı bulunmuyor. Ayrıntılı incelememize buradan göz atabilirsiniz.
İddia: Sosyal medyada bir çok kullanıcı, “kehanetler” yazan Silvia Browne’ın Koronavirüs salgınıyla birlikte gündeme gelen kitabındaki bir bölümü paylaşarak Browne’ın 2020 yılında salgın olacağını bildiğini iddia etti. Kitapta 2020 yılında akciğerleri etkileyecek bir salgın hastalık görüleceği iddia ediliyordu.
Doğruluk Kontrolü: Bu tür kehanet yazarları ve komplo teorisyenleri genel olarak bilinen gerçeklerden yola çıkarak senaryo yazarlar. Burada da salgın hastalığın bazı özellikleri verilerek Koronavirüs’e işaret edildiği çıkarımı yapılmış. Tekrar belirtelim: Koronavirüs 1960’lı yıllardan bu yana insanlarda görülen bir hastalık ve bir çok film, kitap ve çizgi romanda da kullanılmış. Dolayısıyla bunun bir kehanet değil iyi bir senaryo yazımı olduğunu bilmek gerekiyor. Browne’ın kitabıyla ilgili Yalansavar.org’un ayrıntılı incelemesine göz atabilirsiniz.
İddia: Whatsapp ve Facebook’ta hızla yayılan bir görselde, İbrahim Bin Selukiyye adlı din bilgininin yaklaşık bin yıl önce yazdığı kitabında 2020 yılında yaşanacakları ve Koronavirüs’ün etkilerini bildiği iddia edildi. İddia doğru değil. Bu isimde bir din alimi ya da yazar yok. Ayrıntılı bir araştırma gerektiren bu konuyla ilgili incelememizi okuyabilirsiniz.
İddia: Sağlık Bakanı Fahrettin Koca adına çok sayıda sahte, parodi ya da hayran hesabı açıldı. Bu hesaplardan biri tarafından “İnşallah yakında virüsten kurtulduk diye twit atacağım” cümlesi paylaşıldı. Paylaşım 100 binden fazla kullanıcı tarafından beğenildi.
Doğruluk Kontrolü: Bu tür kopya hesapların iddiaları için doğrulama yapmak maalesef halen gerekli. Çünkü kullanıcılar asıl kişinin profil fotoğrafının görüldüğü hesapları gerçek hesap zannetmeye devam ediyor. Bunun için öncelikle hesapta mavi tik yani onaylı olup olmadığına yani bakmak gerekiyor. Mavi tik olmadığı durumlarda ise hesabın açılış tarihi, takipçi ve paylaşım sayısına dikkat etmek gerekiyor. Parodi hesaplar genellikle yeni tarihlidir ve asıl kişinin popülaritesi üzerinden takipçi ve beğeni toplamaya çalışırlar.
Sağlık Bakanı Fahrettin Koca’nın hesabı onaylı.
20 Mart 2020
İddia: İtalya’da Koronavirüs nedeniyle her gün yüzlerce kişinin hayatını kaybetmesinin ardından ölenler için hazırlandığı iddiasıyla yüzlerce tabutun görüldüğü bir fotoğraf bir çok ülkedeki sosyal medya kullanıcılarıyla birlikte Türkiye’de paylaşıldı. İddia doğru değil. Fotoğraf başka bir olaya ait. Doğruluk kontrolü incelememizi buradan okuyabilirsiniz.
Doğruluk Kontrolü: İddia doğru değil. İtalya’daki Koronavirüs nedeniyle ölen hastaların cenazeleri için hazırlandığı iddia edilen tabutlar, 2013 yılında İtalya’nın Lambedusa Havalimanında kaydedildi. Fotoğraf İtalya’ya ulaşmak isterken Akdeniz’de boğularak hayatını kaybeden 366 Afrikalı göçmen için Lambedusa’da hazırlanan tabutları gösteriyor.
İddia: Antalya’da bir Koronavirüs hastasının hastanenin çatısından atlayarak intihar ettiği iddia edildi. İddia doğru değil. İntihar olayı Adana’da 2019 yılında gerçekleşti. Doğruluk kontrolü incelememizi buradan okuyabilirsiniz.
19 Mart 2020
İddia: Whatsapp’ta dolaşıma giren bir ses kaydında, hükümetin sokağa çıkma yasağı kararı alacağı, bütün hazırlıkların yapıldığı, karakollara bilgi vermeden sokağa çıkanların tutuklanacağı iddia edildi. Ses kaydında 21 Mart 2020’de ilan edilecek sokağa çıkma yasağı öncesi gıda, ilaç ve nakit para stoklanması gerektiği öne sürüldü.
Doğruluk Kontrolü: Kriz dönemlerinde genel olarak artış gösteren kapalı mesajlaşma uygulamalarından ses kaydı paylaşımı, Yeni Koronavirüs (COVID19) salgınında da yanlış bilginin en çok yayılma şekillerinden biri oldu. Bir çok iddia gibi bu ses kaydındaki iddialar da doğru değil. İçişleri Bakanı Süleyman Soylu bu iddiaların dezenformasyon amacıyla ortaya atıldığını belirtti. Diğer yandan sokağa çıkma yasağı uygulanan durumlarda çıkan vatandaşların tutuklanması söz konusu değil. Salgın hastalık nedeniyle zorunlu haller dışında sokağa çıkılması durumunda para cezası uygulanıyor. Diğer yandan bankalar da salgın nedeniyle nakit çekim miktarlarını arttırarak vatandaşların sorun yaşamamasına yönelik tedbirler aldı.
İddia: 18 Mart akşam saatlerinde Twitter’da yayılan ve milyonlarca kez izlenen bir videoda, sağlık çalışanı olduğu anlaşılan bir kişi, diğer sağlık çalışanlarına Koronavirüs tedbirleriyle ilgili bilgi verirken Türkiye’de, sağlık bakanlığının açıkladığı sayılardan çok daha fazla, binlerce vaka olduğunu iddia etti.
Doğruluk Kontrolü: Toplantıya katılanlardan biri tarafından kaydedilen videonun Ankara Üniversitesi İbni Sina Hastanesi’ndeki bir toplantıda kaydedildiği ortaya çıktı. Üniversitenin resmi sosyal medya hesabından yapılan açıklamada, Dr. Güle Çınar’ın başhekimliğe verdiği dilekçe paylaşıldı.
Çınar’ın vaka sayılarıyla ilgili olumsuz bir senaryoyu dile getirmek için bu konuşmayı yaptığı, konuşmasının gizli olarak kaydedildiğini ve belirli bir kısmının kullanıldığını ifade ettiği, infial oluşturduğu için özür dilediği görüldü.
Diğer yandan Doktor Çınar’ın rakamları duyumlarına göre aktardığı anlaşılıyor. Sağlık bakanlığının açıkladığı rakamlar Dünya Sağlık Örgütüne de bildiriliyor ve sürekli güncelleniyor. Bakan Koca vaka sayısının artacağını sürekli belirtiyor ve güncel rakamları açıklıyor. Test aşamasında olan hasta sayısının güncel rakamlardan daha fazla olabileceği tahmin ediliyor ancak bu rakamları resmi makamlar dışında doğrulayacak herhangi bir kaynak bulunmuyor.
18 Mart 2020
İddia: Sanatçı Kıraç, Küba’nın Yeni Koronavirüs (COVID-2019) aşısını bulduğunu iddia etti. İddia doğru değil. Bu konuda daha önce yaptığımız analizi inceleyebilirsiniz.
Benzer şekilde Çin’in yaptığı bir açıklama sonrası Favipiravir adlı ilacın da Koronavirüs’ü yendiği yönünde yanlış bir algı oluştu.
Çin’in Ankara büyükelçiliğinin paylaşımında yer alan haberin içeriğine bakıldığında, ilacın 2014 yılından bu yana piyasada olduğu, Çin’de Koronavirüs vakalarında kullanıldığı ancak virüsü yenme değil hafif seyreden hastalarda ateşin düşürülmesi ve iyileşme süresinin kısaltılmasında etkili olduğu belirtiliyor.
İddia: Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Çankaya Köşkünde düzenlenen Koronavirüs ile Mücadele Eşgüdüm Toplantısına katılmadığı, konuşmasını video konferans ile yaptığı iddia edildi. İddia doğru değil. Doğruluk kontrolü incelememizi buradan okuyabilirsiniz.
Doğruluk Kontrolü: Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın Koronavirüs ile mücadele toplantısına video konferans ile katıldığı iddiası doğru değil. İletişim Başkanlığı’nın toplantı sonrası paylaştığı fotoğraflarda Erdoğan’ın katılımcılarla birlikte salonda olduğu görülebiliyor.
İddia: Bursa’da iki şirketin isminin geçtiği ve kahve zincirinin Koronavirüs vakası çıktığı için kapatıldığı iddiasıyla NTV’nin internet sitesinin olduğu görülen bir görsel paylaşıldı. İddia doğru değil. Doğruluk kontrolü incelememizi buradan okuyabilirsiniz.
Doğruluk Kontrolü: İddia doğru değil. NTV’nin internet sitesinde böyle bir haber bulunmuyor. Görseldeki sayfa yapısının NTV’nin internet sitesinin temasına da uymadığı görülüyor. NTV, haberlerinde ana metni fotoğrafın altında verirken bu görselde metin üstte yer alıyor. Yazı karakteri ve büyüklüğü de farklı. Ayrıca imla hataları ve yazı ile fotoğrafın aynı hizada olmaması da dikkat çekiyor.
17 Mart 2020
Bilgilendirme: Doğruluğu Ne? olarak Koronavirüs gündeminde yanlış bilgi ve sahte haberlere karşı başvurulabilecek mini bir rehber hazırladık ve internet sitemizde yayınladık.
İddia: Film, kitap ve çizgi romanlardaki bölümlerden virüsün yayılacağının önceden bilindiği iddiaları üretilirken en çok etkileşim alan iddialardan birine Güney Kore dizisi “My Secret Terrrius” kaynaklık etti. 2018 yılında yayınlanan dizinin 10. bölümünde Koronavirüs salgınının haber verildiği iddia edildi. İddia doğru değil. Doğruluk kontrolü incelememizi buradan okuyabilirsiniz.
Doğruluk Kontrolü: Görüntü doğru ancak Çin’de salgın durduğu için değil, yeni vaka sayısının azalması nedeniyle Koronavirüs için özel olarak açılan sahra hastanelerinin kapatılması nedeniyle bu kutlama yapılıyor.
Çin’de yeni vaka görülme hızı azalsa da şu an dünyada en çok vaka ve ölüm yine Çin’de. Koronavirüs anlık vaka ve ölüm sayılarını kontrol etmek için John Hopkins Üniversitesinin çalışmasına bakılabilir.
İddia: Umreden dönen ve Konya’da öğrenci yurtlarında karantina altına alınan vatandaşlardan birinin kaçmaya çalıştığı ve kendisine müdahale eden bir polise tükürerek “ben hastaysam sen de hasta ol” dediği ve bu olayı Konya Emniyet Müdürü Mustafa Aydın’ın açıkladığı öne sürüldü. İddia bazı haber sitelerinde de yer aldı ancak doğru değil. Doğruluk kontrolü incelememizi buradan okuyabilirsiniz.
Doğruluk Kontrolü: İddia doğru değil. Açık kaynaklarda yapılan araştırmada Konya Emniyet Müdürü Mustafa Aydın karantinadaki vatandaşlarla ilgili herhangi bir açıklaması bulunmuyor. Konya Emniyet Müdürlüğü de sosyal medya hesaplarından yaptığı açıklamada, Mustafa Aydın’ın böyle bir açıklaması olmadığını, basın dışında herhangi bir şekilde açıklama yapılmadığını duyurdu. İddiayı gündeme getirenler hakkında yasal işlem başlatıldığını duyurdu.
16 Mart 2020
İddia: Belge iddialarının bir diğeri, Aile, Çalışma ve Sosyal Politikalar Bakanlığına atfedildi ve Koronavirüs salgını nedeniyle altın ve çay günlerinin üç hafta ertelendiği iddiasına yer verildi. Kararları uygulamayan kadınlara para cezası verileceği öne sürüldü.
Doğruluk Kontrolü: Sağlık Bakanlığı belgesine nazaran mizah amaçlı hazırlandığı anlaşılan belge, yine kapalı mesajlaşma uygulamalarında yayıldı ve doğruluğundan şüphe eden kullanıcılar tarafından sosyal medyada paylaşıldı. Fakat amatörce hazırlandığı ve mizahi ifadelerin çokça yer aldığı görselde, imza, sayı, tarih gibi ayrıntılar da yer almıyor. Dolayısıyla mizah amaçlı görseldeki ifadeler de gerçeklikten hayli uzak nitelikte.
İddia: Koronavirüs salgınıyla ilgili her gün yeni önlemler açıklanırken özellikle Whatsapp gibi kapalı mesajlaşma uygulamalarında hükümet tarafından alındığı iddia edilen kararların yer aldığı belgelerin sayısında artış oldu. Sağlık bakanlığına ait olduğu iddia edilen ve 3 kişiden fazla kişinin çalıştığı işyerleri, AVM’ler, otobüs terminalleri hatta parkların kullanıma kapatıldığı belirtilen bir belge dolaşıma sokuldu.
Doğruluk Kontrolü: Ancak belge doğru değil. Malumatfurus.org yaptığı incelemede belgenin başka bir belge üzerinde oynanarak hazırlandığını, resmi belgede bulunmayacak hatalar olduğunu, Acil Sağlık Hizmetleri Genel Müdürü Dr. Semih Korkut adına yerleştirilen imzanın da Vitalij Volodimirovics Klicsko adlı Macar bir boksöre ait olduğunu ortaya koydu.
Sağlık Bakanı Fahrettin Koca da belgenin sahte olduğunu açıkladı.
15 Mart 2020
İddia: Türkiye’de önlemler konusunda hem uzmanlar hem de sosyal medya kullanıcıları arasında önemli tartışmalar yaşanmaya devam ediyor. Bazı uzmanların ortaya attığı ve virüse karşı etkili olduğu öne sürülen yöntemler ile komplo teorileriyle harmanlanan iddialar Enfeksiyon Hastalıkları Derneği Başkanı Prof. Dr. Mehmet Ceyhan tarafından yalanlandı.
Habertürk Televizyonunda birlikte programa katıldığı Onkolog yani kanser uzmanı Dr. Yavuz Dizdar’ın iddiaları şöyleydi.
Doğruluk Kontrolü: Prof. Dr. Ceyhan, tüm bu iddialara net şekilde yanıt vererek, yani canlı yayında doğruluk kontrolü yaparak bilgi kirliliğinin de boyutunu ortaya sermiş oldu. Ceyhan, hastalık daha çıkmadan test kitinin hazır olduğu, kuş gribinde tüm kanatlı hayvanların itlaf edildiği gibi iddialara cevap verdi.
14 Mart 2020
İddia: Bütün dünya Koronavirüs’ün yayılma hızını düşürmek için, karantina bölgeleri oluşturma, okulları ve toplu kullanım alanlarını kapatma gibi önlemler alırken İngiltere’nin salgına karşı önlem almayacağı ve yayılmasına izin verileceği iddiası gündeme geldi.
Doğruluk Kontrolü: İddia kısmen doğru. İngiltere Başbakanı Boris Johnson’un “herkes sevdiklerini kaybedecek” açıklamasından sonra Herd Immunity yani kitle bağışıklığı adı verilen yöntemle ülke nüfusunun bağışıklık kazanarak bu virüsü yenmesinin planlandığı belirtildi.
Bu yönteme göre bağışıklığı düşük olan yaşlı nüfustan yaklaşık 277 bin kişinin öleceği öngörülüyordu. İngiltere’de ve uluslar arası gündemde konuyla ilgili önemli tartışmalar yapıldı. Ağırlıklı olarak yöntemin doğru olmadığı, İngiltere’nin de tüm dünyada alınan karantina önlemlerini alması gerektiği belirtildi. İngiltere Hükümetinin Baş Danışmanı Sir Patrick Vallance’ın yaptığı kitlesel bağışıklık açıklamasından iki gün sonra Sağlık Bakanı Matt Hancock, bu yöntemin hükümetin politikası olmadığını, tedbir olarak kişisel izolasyon uygulanacağını ifade etti. Sadece yaşlıları kapsayacak bu yöntemin de Dünya Sağlık Örgütünün korunma rehberine uymadığı eleştirileri yapıldı.
İddia: The Economist Dergisinin 2020 yılı kapağı olduğu iddiasıyla paylaşılan görselin Koronavirüs’ün planlı bir salgın olduğuna işaret ettiğiiddia edildi. İddia doğru değil. Doğruluk kontrolü incelememizi buradan okuyabilirsiniz.
Doğruluk Kontrolü: Ancak iddia doğru değil. Görselde dergiye ait herhangi bir logo ya da ibare yer almazken tersine görsel aramasında da resmin Filipinli Sanatçı CJ Trinidad tarafından Koronavirüs’ün yayılımına dikkat çekmek yapılmış “Maskcommunication” adlı çalışma olduğu bilgisine ulaşılıyor. Sanatçının Facebook sayfasında da eserini 25 Şubat 2020’de yani salgın başladıktan yaklaşık iki ay sonra paylaştığı görülüyor.
İddia: Bazı internet siteleri ve sosyal medya kullanıcıları, alkol olduğu gerekçesiyle Diyanet İşleri Başkanlığının verdiği fetvayı gündeme getirerek ilk kez böyle bir fetva verildiğini iddia etti. İddia doğru değil. Doğruluk kontrolü incelememizi buradan okuyabilirsiniz.
13 Mart 2020
İddia: Yozgat’ta bir kişinin Koronavirüs’e karşı yoğurtla Arap sabununu karıştırarak yediği ve hastanelik olduğu iddia edildi. İddia parodi bir site tarafından uydurulmuş. Doğruluk kontrolü incelememizi buradan okuyabilirsiniz.
İddia: Koronavirüs salgınının Türkiye’de görülmesinin ardından hastalıktan korunma ve tedavi yöntemleriyle ilgili bir çok iddia sosyal medyada dolaşıma girdi. Kullanıcıların paylaştığı bir görselde dondurma yememek gerektiği, ılık su ve tuz karışımının virüsü öldürdüğü gibi iddialar yer aldı. Kaynak olarak da Birleşmiş Milletler Çocuk Fonu (UNICEF) gösterildi.
Doğruluk Kontrolü: Ancak görseldeki bu iddialar doğru değil. Koronavirüs’ten korunma yollarının bir araya getirildiği 14 kural arasında dondurma yememek ve gargara yapmak gibi önlemler yer almıyor.
Diğer yandan UNICEF’in de önlemlerle ilgili böyle açıklaması bulunmuyor. Kurumun Ortaklıklar Genel Direktör Yardımcısı Charlotte Petri Gornitzka yayınladığı açıklamayla görselin kendileri tarafından hazırlanmadığını bildirdi. Kurumun Türkiye internet sitesindeki korunma yollarıyla ilgili görselde de bu yöntemler yer almıyor.
İddia: İnstagram, Facebook ve Whatsapp’ta dolaşıma giren bir görselde, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Türkiye’de tespit edilen iki Koronavirüs vakasının Kayseri ve Bursa’da olduğunu ve sokağa çıkma yasağı ilan edileceğini açıklayacağı öne sürüldü.
Doğruluk Kontrolü: Ancak anahtar kelimelerle internette arama yapıldığında Erdoğan’ın böyle bir açıklamasının olmadığı, ekran görüntüsünde görülen Hürriyet Gazetesinin de böyle bir haberi olmadığı görülüyor. Erdoğan’ın grup toplantısıyla ilgili Hürriyet Gazetesinin haberine bakıldığında ise internet sitesindeki haberin görselinin montajlanarak iddiaların eklendiği anlaşılıyor.
İddia: Koronavirüs için başvurulabilecek hastane sayısının 25 olduğu iddia edildi.
Doğruluk Kontrolü: Türk Toraks Derneği hesabından paylaşılan liste, virüs Türkiye’de görülmeden önceki döneme ait. Hastalığın Türkiye’de görüldüğü ilk gün itibariyle Türkiye genelinde 101 hastanede karantina ve izolasyon için uygun şartlar sağlanmış durumda. Sağlık Bakanlığı’nın yayınladığı ve Doğruluğu Ne? Ekibinin ulaştığı listede tüm şehirlerden hastane bulunuyor.
İddia: Tayland’da Koronavirüs sonrası azalan turist sayısı nedeniyle, onların beslediği maymunların aç kalarak sokakları istila ettiği iddia edildi.
sıyla paylaşılan video doğru. Doğruluk kontrolü incelememizi buradan okuyabilirsiniz.
12 Mart 2020
İddia: Diyanet İşleri Başkanlığı’nın, Koronavirüs tedbirleri kapsamında 13 Mart 2020 tarihinde kılınacak Cuma Namazını iptal ettiği iddiasıyla bir görsel paylaşıldı.
Doğruluk Kontrolü: Diyanet İşleri Başkanlığı ve Başkan Ali Erbaş’ın Twitter hesaplarının kopyaları yapılarak hazırlanan görselin dolaşıma girmesinin ardından Diyanet İşleri Başkanlığı Basın Müşavirliği, Başkan Ali Erbaş’ın belirtilen tarihte Ankara’daki Ahmet Hamdi Akseki Camisinde Cuma Namazını kılacağı ve hutbe okuyacağı bilgisi paylaşıldı. Başkan Erbaş, planlandığı gibi Cuma günü hutbe okudu.
Diyanet İşleri Başkanlığı, Cuma namazının iptal edilmediğini açıklarken, salgın hastalık nedeniyle isteyenlerin Cuma Namazına gitmeyebileceğini ve evlerinde öğle namazını kılabileceğini ifade eden bir fetva yayınladı.
Güncelleme: Diyanet İşleri Başkanlığı vaka sayısındaki artış sonrası 16 Mart 2020’de camilerde Cuma ve vakit namazlarının kılınmayacağını açıkladı.
İddia: Bir televizyon ekranının görüntüsü olduğu izlenimi veren görselde İngilizce “Tuvalet kağıdında COVID-19” yazıyordu. Bunun bir benzeri de “Alkol Koronavirüsü öldürür” şeklindeydi. İddia doğru değil. Doğruluk kontrolü incelememizi buradan okuyabilirsiniz.
İddia: Bir başka görselde ise sık sık “kehanet” iddialarıyla gündeme gelen Simpsons çizgi dizisiyle ilgiliydi. Dizinin 1993 yılından bölümünde “Coronavirus” yazdığı iddia edildi.
Doğruluk Kontrolü: Ancak görsel montajlanmıştı. Bölüm 2010 yılındandı ve orijinal görselde “Apocalypse Meow” yazıyor.
İddia: Konya’nın Cihanbeyli İlçesinde bir hastaya Koronavirüs teşhisi konulduğu iddiası yerel bir gazete tarafından yayınlandı.
Doğruluk Kontrolü: Ancak Doğruluğu Ne? ekibinin ulaştığı Konya Sağlık Müdürlüğü yetkilileri, hastanın Konya’ya sevkine gerek duyulmadan taburcu edildiğini, Koronavirüs testinin negatif çıktığını açıkladı.
İddia: Türkiye’de tespit edilen ilk Koronavirüs Vakasının Kırşehir’de olduğu iddia edildi.
Doğruluk Kontrolü: İddia yanlış. Dünya Sağlık Örgütü bazı ülkelerden bildirilen vakalarda yoğunluğa göre şehirleri de işaretliyor ancak ağırlıklı olarak vaka görülen ülkelerin yaklaşık coğrafi merkezlerini haritada işaretliyor. Haritaya farklı ülkeleri gösterecek şekilde bakıldığında iddianın doğru olmadığı anlaşılabiliyor.
İddia: Bir kullanıcı Asterix çizgi romanındaki bir karakterin adının Coronavirus olduğunu ve sarı renkli maske taktığını, yayının 1981 yılına ait olduğunu iddia etti. İddia doğru değil. Doğruluk kontrolü incelememizi buradan okuyabilirsiniz.
İddia: Ortadoğu ve Afrikanın bir bölümünde görülen çekirge istilasının Türkiye’ye geldiği iddia edildi. Doğruluk Kontrolü incelememizi buradan okuyabilirsiniz.
Doğruluk Kontrolü: Ancak Birleşmiş Milletler Gıda Örgütü (FAO) muhtemel rotalar arasında Türkiye’yi göstermiyor. Türkiye’ye en yakın görülen çekirge sürüsü İran – Irak sınırında yani yaklaşık bin kilometre uzakta.
11 Mart 2020
İddia: IMF’nın 50 milyar Dolarlık kredi paketi açıklamasının hemen sonrasında ilk Koronavirüs vakasını açıkladığı iddia edildi. İddia doğru değil. Doğruluk kontrolü incelememizi buradan okuyabilirsiniz.
