Koronavirüs ile ilgili yanlış bilginin bir başka parçası da dolaşımda. İşte bu kirliliğin nasıl önüne geçeceğinizin cevabı…
Yirmi yıl önce veri bilimcisi Sinan Aral, şu anda sosyal medya çağımızı tanımlayan bir eğilimin oluşumunu görmeye başladı: Yanlış bilgilerin ne kadar hızlı yayıldığını. Sahte haberlerin, çevrimiçi söylemi büyük bir yangına dönüşen küçük bir kıvılcım gibi ateşlediğini gözlemledi. Şimdi MIT’nin dijital ekonomi girişiminin Direktörü olan Aral, “Yenilik Hipotezi” olarak adlandırdığı kavramın, yanlış haberlerin neredeyse durdurulamaz olan viral bulaşmasını gösterdiğine inanıyor.
Aral, “insanın dikkatini yeniliğe, yeni ve beklenmedik şeylere çekiyor. Yeni bilgileri paylaştığımızda statü kazanıyoruz, çünkü biliyormuşuz gibi görünüyor ya da içeriden bilgiye erişebiliyoruz” diyor.
14 Eylül’de, açık bir site olan Zenodo’ya genetik kanıtların, SARS-CoV-2 koronavirüsünün hayvanlardan doğal olarak yayılmak yerine laboratuvarda üretildiğini gösterdiğini iddia eden araştırma makalesini paylaşması için gönderildi. Hong Kong Üniversitesi’nden ayrılan doktoralı bir araştırmacı olan Çinli virolog Li-Meng Yan liderliğinde yazılan ve hakem değerlendirmesine tabi tutulmayan 26 sayfalık makale, genetik mühendisliğinin bu kanıtlarının bilimsel dergilerde “sansürlendiğini” iddia ediyor. (National Geographic, Yan ve raporun diğer üç yazarıyla görüş almak için temasa geçti ancak cevap alamadı)
Twitter’da hemen bir ateş fırtınası patlak verdi. Scripps Research’ten Kristian Andersen ve Washington Üniversitesi’nden Carl Bergstrom gibi önde gelen virologlar, makalenin bilimsel olmadığını duyurdu. İtirazları arasında en önemlisi, raporun koronavirüslerin vahşi hayvan popülasyonlarında nasıl dolaştığı ve SARS-CoV-2’nin kökenleri hakkındaki son yayınlar da dahil olmak üzere insanlara yayılma eğilimi hakkında bilinenlerle ilgili çok sayıda yayınlanmış literatürü göz ardı etmesiydi.
Uzmanlar ayrıca, raporun çılgın komplo teorilerini ortaya çıkardığını ve akademik dergileri önemli kanıtları sansürleyerek komplo kurmakla suçladığını belirtti.
Temmuz ayında, Glasgow Üniversitesi’nden viral genomik araştırmacı David Robertson, Nature Medicine’de, SARS CoV-2’nin ve bilinen en yakın atası olan RaTG13 adlı virüsün arkasındaki soyun, on yıllardır yarasa popülasyonlarında dolaştığını gösteren hakemli bir makale yazdı. Virologlar, yeni koronavirüs ile yüzde 96 aynı olan bu akrabanın muhtemelen yarasalarda veya insan konakçılarında çoğaldığını ve evrimleştiğini ve daha sonra mevcut formunu değiştirmeden ve şu anki salgına neden olmadan önce yaklaşık 20 yıl boyunca fark edilmediğini düşünüyor.
Yan’ın raporu, bu hipotezin tartışmalı olduğunu ve Ratg13’ün de (bir yarasa virüsü) bir laboratuvarda tasarlandığını iddia ediyor ancak bu, SARS-CoV-2 ve ataları hakkında yayınlanan ezici genetik kanıtların karşısında uçup gidiyor. Dahası rapor, sahtekarlıktan tutuklanan eski Beyaz Saray Stratejisti Steve Bannon tarafından kurulan kâr amacı gütmeyen bir kuruluş olan Hukukun Üstünlüğü Derneği tarafından finanse edildi. Bu, birçok virologun iddiaların doğruluğunu sorgulamasının bir başka nedeni.
Robertson, “bu gerçekten sahte bilimin üzerine abanmak. Bu makale sadece birkaç örnek aldı, kanıtları dışladı ve gülünç bir senaryo ile ortaya çıktı” diyor.
National Geographic, Yan raporunun nereden geldiğini ve neyin yanlış olduğunu daha iyi anlamak için diğer önde gelen virologlara ve yanlış bilgi araştırmacılarına ulaştı. Araştırma boyunca, koronavirüs ile ilgili yanlış bilgilerle baş edebilmek için ipuçları da sundular.
SARS-CoV-2’nin kökenleri hakkında ne biliyoruz?
Koronavirüsler doğada bulunur ve birçok farklı yaratığı enfekte edebilir. SARS benzeri koronavirüsler yarasalarda, domuzlarda, kedilerde ve gelinciklerde bulunur. Genetiğine dayalı olarak SARS-CoV-2’nin kökeni üzerinde en yaygın kabul edilen konu, atalarının vahşi genetik özellikleri değiştirirken, insanlara atlamadan önce hayvanlarda bulunmalarıdır.
Bilim adamları, en yakın akrabaları yarasalarda olmasına rağmen, vahşi hayvanlarda SARS-CoV-2’nin doğrudan ebeveynini henüz bulamadılar. Virüs bir konakçı hayvandan geçmiş olabilir (pangolinler gibi) ve daha sonra insanları enfekte etmede daha iyi olmak için evrimleşmiştir ya da bu tür olayların geçmiş örnekleri göz önüne alındığında, doğrudan yarasalardan insanlara sıçramış olabilir. 20 yıl önce Çin’deki orijinal SARS salgınından sonra, araştırmacılar yerel mağaralarda ve yakınında yaşayan insanlarda vahşi yarasaları araştırmaya başladı. 2018 yılında yapılan bir çalışma, kanatlı memelilerde orijinal SARS virüsünün genetik akrabalarının yanı sıra insan komşularında kalıcı bir enfeksiyon belirtisi olan spesifik antikorları buldu.
SARS-CoV-2’nin doğal kökenleri hakkında Nature Medicine’de daha önce yayınlanan bir araştırma makalesinin ortak yazarı, Columbia Üniversitesi’nden bir epidemiyolog olan Ian Lipkin, pandemiye yol açan kesin olaylara cevap bulmanın samanlıkta iğne aramak olduğunu söylüyor. Yan’ın raporu, Nature Medicine’deki makalenin yazarı Lipkin’in Çin hükümetinden bir ödül aldığı 2002-2003 SARS salgınını içeren çalışmaları nedeniyle “çıkar çatışması” olduğunu iddia ediyor. Lipkin, bu suçlamanın “saçma” olduğunu söylüyor ve SARS-CoV-2’nin kökenlerinde biyomühendisliğin rolü hakkındaki görüşü sorulduğunda şunları ekliyor: “Bunu destekleyecek hiçbir veri yok.”
Koronavirüsün doğal kaynağını ortaya çıkarmak, yeni koronavirüsün evrimini izlemek için Çin’de yarasa ve insan popülasyonları da dahil olmak üzere büyük ölçekli hayvan örneklemesi gerekiyor. Dünya Sağlık Örgütü, Çin’de böyle bir soruşturma yürütmek için bir ekip hazırlıyor, ancak bir takvim yayınlanmadı.
Yan raporunda ne yazıyor?
Yan raporu, SARS-CoV-2’nin yarasaları enfekte etmede kötü olduğu iddiasıyla başlayarak bu soruyu farklı bir şekilde ele almaya çalışıyor. Bu yüzden virüsün onlardan gelmediğini söylüyor ancak bilim adamları, virüslerin sürekli olarak evrimleştiğini ve türler arasında geçtiğini belirtiyor. Yarasalardan insanlara ilk yayılma onlarca yıl önce gerçekleşmiş olabilir. Bu da virüsün hücrelere girmek için kullandığı kısım olan spike proteini için yeterli zamana izin verir, insanları enfekte etmek için doğal seleksiyon yoluyla optimize olur.
Yan raporu tarafından ortaya atılan bir başka argüman, virüsün hücrelere girme yeteneğini arttırdığı düşünülen kritik bir genetik özellik olan spike proteini üzerinde bir “furin (polibazik)-bölünme bölgesi”nin varlığına odaklanıyor. Rapor, bu özelliğin başka hiçbir koronavirüste bulunmadığını ve bu nedenle tasarlanması gerektiğini iddia ediyor ancak bu ifade bulgularla çelişiyor. Vahşi yarasa popülasyonlardaki koronavirüslerde benzer bölünme yerleri bulunuyor.
Columbia Üniversitesi’nden bir virolog olan Angela Rasmussen, “birçok virüsün bölünme alanlarına sahip olduğunu açıklamak zorunda kalırsam çığlık atacağım” diyor.
Rapor ayrıca, SARS-CoV-2’nin, Çin’deki askeri laboratuvarlarda bilim adamları tarafından keşfedilen zc45 ve ZXC21 olarak adlandırılan iki yarasa koronavirüs suşunun, “şüpheli” olduğunu iddia ediyor. Yazarlar, bu suşların (bir bakteri veya virüsün farklı alt türlerinin, aralarında genetik farklılıklar bulunan grupları) ölümcül bir virüsü klonlamak için bir şablon olarak kullanılabileceğini iddia ediyor ancak diğer bilim adamları bu fikre karşı çıkıyor.
İlk olarak, iki suş, genetik kodda kullanılan kimyasal “harfler” olan 3 bin 500 nükleotid baz çifti kadar farklılık gösterir. Bu nedenle, SARS-CoV-2 biyomühendisliği için zayıf bir başlangıç noktası olacaktır. Rasmussen ve diğer bazı virologlara göre, genomunun yüzde 10’undan fazlasını değiştirmek zorunda olduğunuz bir virüsün mühendisliği, imkansız olmasa da verimsizdir. Robertson, bu suşların bir Çin askeri laboratuvarında tespit edilmesinin de “sadece dolaylı” olduğunu söylüyor. Yarasa koronavirüsleri vahşi yarasalarda dolaşıyordu ve herkes tarafından keşfedilebilirdi.
Rapor ayrıca, SARS-CoV-2’nin “kısıtlı enzim bölgeleri” veya enzimler tarafından kesilebilen ve manipüle edilebilen genetik dizilere sahip olduğunu savunuyor. Bu genomik özellikler bazen klonlamada kullanılır. Rapor, varlıklarının bir mühendislik virüsünün göstergesi olduğunu iddia ediyor ancak bilim adamları, bu alanların bakterilerden insanlara kadar her türlü genomda doğal olarak ortaya çıktığını belirtiyor.
Rasmussen, “mantıklı görünüyor çünkü çok fazla teknik jargon kullanıyorlar. Ama gerçekte, söylediklerinin çoğu gerçekten mantıklı değil” diyor ve kısıtlı enzimleri kullanan klonlama türünün çok eski olduğunu ve bu nedenle viral bir biyolojik silah yapmak için kullanılmasının mümkün olmadığını ekliyor. Ve temel düzeyde, tasarlanmış bir virüs yapmak önemsiz bir mesele değildir. Bilim adamları hala bazı virüslerin diğerlerinden daha bulaşıcı olmasının moleküler ve genetik nedenlerini anlamaya çalışıyorlar. Gain-of-function (işlev kazandırma) araştırması örneğinde olduğu gibi daha çok bulaşıcı bir virüs için özellikler ekleyerek… Bu, biyolojik silah üretme potansiyeli nedeniyle son derece tartışmalı ve ABD’de bir süre yasaklandı. Bu da çalışmanın nasıl yapıldığına dair mevcut verileri sınırlıyor.
Peki Yan raporu nasıl yayınlandı?
Pandeminin ayırt edici özelliği, keşif hızını artırmak için hızlı bir araştırma akışı ve ücretsiz bilgi paylaşımı oldu. Akademisyenler tarafından gözden geçirilmemiş raporlar olan “ön baskılar” gönderme uygulamasının avantajları bulunuyor.
Robertson, “bilimsel topluluk için çok yararlı oldu” diyor, çünkü daha fazla araştırmacı mevcut verileri hızlı bir şekilde analiz edebiliyor ancak ön baskıların da karanlık bir tarafı var. Yanlış bilgi, pandeminin bir başka ayırt edici özelliği oldu ve ön baskılar, virüsün daha ölümcül bir forma dönüşmesi, yılanlardan gelmesi veya gerçekte olduğundan daha az ölümcül olması da dahil olmak üzere, kanıtlanmamış iddiaların haber yayınlarını körüklemede rol oynadı” diyor.
Robertson “bunların gerçek ya da yanlış haber olduğunu çözmek çok zor olabilir” diyerek koronavirüs ile ilgili bazı hakemli makalelerin bile yayınlanmakta acele edildiği için hatalar yaptığını öne sürüyor. Dürüst hataların ve sinsi hataların bu karışımı, hızla gelişen bir kriz sırasında yayıncılıkla ilgili daha büyük bir gidişatın göstergesi olabilir.
Rasmussen, “ön baskı sisteminin yanlış bilgileri yaymak için kullanılan tüm bilgi kanallarına kadar silahlandırıldığını sanmıyorum. Sosyal medyadan ana akım medyayı manipüle etmeye, ön baskılara ve hakemli dergilere kadar her şey…” diyor.
Kötü haberler hızlı yayılıyor
Uzmanların itirazlarına rağmen, Yan Raporu ve Plandemik Belgeseli gibi diğer koronavirüsle ilgili benzer yanlış bilgi örnekleri, savunmasız insan duygularından yararlandıkları için sosyal medyada popülarite kazanıyor. Bu duygular aldatmacaların yayılmasına neden olabiliyor.
2018’de Aral ve MIT Medya Laboratuvarı’ndaki ekibi, Twitter’ın 11 yıllık verisi, yaklaşık 4,5 milyon tweeti analiz ederek “yenilik hipotezlerini” test etti. Hesaplamaları şaşırtıcı bir korelasyon gösterdi: “Bulduğumuz şey, yanlış haberlerin, bazen bir büyüklük sırasına göre, incelediğimiz her bilgi kategorisinde gerçeklerden daha uzak, daha hızlı, daha derin ve daha geniş bir şekilde yayılmasıydı” diye açıklıyor Aral.
Aral’ın yeni kitabı The Hype Machine’de tartıştığı gibi, sadece yenilikten daha fazlası var. İnsanların sosyal medyadaki duygusal hikayelere tepki verme şekli yoğun ve öngörülebilir. Sert eleştiri cevapları dolduruyor ve sahte haberler daha sonra gerçeklerden yüzde 70 daha fazla retweetleniyor.
Bir okuyucu haberleri paylaşmaya karar verdiğinde psikolojik faktörlerin karmaşık bir kombinasyonu işe yarıyor ve diğer taraftan akıllı insanlar dezenformasyon döngüsünün bir parçası olabiliyor.
Vanderbilt Üniversitesi’nde psikoloji ve insani gelişme profesörü olan Lisa Fazio’ya göre, bir (diğer) faktör, insanların daha önce depolanmış bilgileri mevcut bir duruma uygun bir şekilde alıp uyarlayamadıklarında, karşılaşılan bilginin görmezden gelinmesidir.
İnsan beyni kolay seçenekler arar. Okuyucular köşeleri keser, hikâyenin (haberin) kendisine, daha derine bakmadan önce, hikayeleri sık sık manşetlerle paylaşırlar. Sosyal medya kullanıcıları paylaştıklarını okuduklarında bile, rasyonel zihinleri gevşemenin başka yollarını bulur.
Örneğin, insanlar “onay önyargısına” eğilimlidirler. Bu, yeni bilgileri, önyargılı kavramların doğrulanması olarak yorumlamanın bir yoludur. Motive edilmiş akıl yürütme de devreye girer ve beyin bu yeni kavramsal bulmaca parçalarını bir araya getirmeye çalışır, uymadıklarında bile bağlantılar kurar.
Eleştirel düşünceyi çözen en güçlü faktör, Fazio’nun bu senaryo ile tanımladığı yanıltıcı gerçek etkisidir: “Eğer iki kez bir şey duyarsanız, bunun sadece bir kez duyduğunuzdan daha doğru olduğunu düşünmeniz daha olasıdır”. Bu durumda yaygınlık, turbo etkisiyle sahte haberleri besler ve yankı odaları daha sonra kendi kendini devam ettiren yanlış inanç kasırgalarına dönüşür.
Haber siyasetle ilgiliyse, viralitede başka bir artış olur. Aral, “siyasi haberler yanlış haberlerin geri kalan bölümünden daha hızlı yayılıyor. Böyle bir paratoner olduğunu varsayabiliriz, çünkü duygusal olarak yüklü bu haberler”. Ve Aral’a göre, Yan raporu, viral olmaya hazır olan sahte bir haber hikayesinin her niteliğine sahip.
Aral, “bu özel hikaye bağlamında, yanlış haberlerin yayılmasına dair tüm bu analizleri söyleyebilirim: Şok edici, müstehcen… Bu, devam eden politik tartışmalarla doğrudan doğruya ilgili ancak şu açık ki koronavirüs halihazırda herkesin zihninde. Onun kökenini anlamaya çalışmak büyük bir hikaye.”
Bu yazı Monique Brouillette ve Rebecca Renner’in National Geographic’te yayınlanan yazısından çevrilmiştir.
Orijinal yazı: https://www.nationalgeographic.com/science/2020/09/coronavirus-origins-misinformation-yan-report-fact-check-cvd/
Çeviri: Selman Selim Akyüz
